نشست دانش‌افزایی با عنوان «بررسی تحولات بین ایران و غرب با تأکید بر استراتژی بازدارندگی و مکانیسم ماشه» برگزار شد

این نشست روز دوشنبه مورخ ۱۴ مهر ماه سال ۱۴۰۴ با حضور سرپرست دانشگاه دکتر رضا خسرو بیگی، اعضای هیأت علمی و یاوران علمی در سالن جلسات شهید سلیمانی دانشگاه، برگزار شد.
دکتر رحیمی روشن در ابتدای این نشست بیان داشتند: روابط ایران و غرب ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد که از درگیری‌های ایران با یونان باستان و روم، تا رقابت‌های استراتژیک قرون وسطی و دوران مدرن را در بر می‌گیرد. این تنش‌ها در عصر معاصر، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، شکل جدیدی یافت و علت آن قدرت‌طلبی و سلطه‌طلبی غرب است. در این مسیر، برنامه هسته‌ای ایران به بهانۀ تقابل قدرت‌های غربی، به‌ویژه ایالات متحده و اتحادیه اروپا، با ایران تبدیل گردید. در این زمینه، مذاکرات گروه ۵+۱ (شامل پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان) با ایران به عنوان تلاشی چندجانبه برای حل بحران هسته‌ای شکل گرفت. این فرآیند طی سال‌ها منجر به برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال ۲۰۱۵ شد. با این حال، شورای امنیت پیش از آن، با تصویب قطعنامه‌های متعددی از جمله ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹، تحریم‌های سنگینی علیه ایران وضع کرده بود. یکی از مفاهیم کلیدی برجام، مکانیسم «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌ها) بود که در صورت نقض تعهدات توسط ایران، امکان بازگشت فوری تحریم‌های شورای امنیت را فراهم می‌کرد. با این حال، پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، این مکانیسم مورد سوءاستفاده قرار گرفت. بر این اساس، اسنپ‌بک تنها در صورتی قابل اجراست که طرف درخواست‌کننده خودِ برجام را نقض نکرده باشد؛ از آنجا که آمریکا ابتدا برجام را ترک کرد، هیچ مشروعیت حقوقی برای فعال‌سازی این مکانیسم نداشت.
در ادامه بیان داشتند: از دیدگاه حقوقی، عدم اجرای موفقیت‌آمیز اسنپ‌بک توسط آمریکا به دلیل فقدان صلاحیت آن کشور پس از خروج از برجام بود.  این موضوع نه‌تنها مشروعیت بین‌المللی اقدام آمریکا را زیر سؤال برد، بلکه اعتماد به مکانیسم‌های چندجانبه را نیز تضعیف کرد. از دیدگاه حقوقی، ادعای برخی کشورهای غربی — به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام — مبنی بر امکان فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» علیه ایران، در شرایطی که خود این کشورها به‌طور عملی از تعهدات خود در قبال برجام (به‌ویژه در بخش تحریم‌زدایی) سر باز زده بودند، فاقد مبنای حقوقی مستحکم است. طبق بند ۳۶ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، حق استفاده از اسنپ‌بک تنها در صورت «نقض جدی» تعهدات توسط یکی از طرفین و توسط «طرفین باقی‌مانده متعهد» قابل اعمال است. با این حال، کشورهای غربی اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) با عدم اجرای کامل تعهدات خود در زمینه تسهیل تجارت و بانکی با ایران  به‌دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه آمریکا  عملاً از برجام انحراف یافته بودند. از این رو، ادعای آن‌ها برای فعال‌سازی اسنپ‌بک نه‌تنها با اصل «حسن نیت» در قانون معاهدات (ماده ۲۶ کنوانسیون وین) در تضاد است، بلکه نقض اصل «حقوق متقابل» در اجرای توافق‌های بین‌المللی محسوب می‌شود؛ چرا که نمی‌توان طرفی که خود به تعهداتش عمل نکرده است، حق اجرای مجازات یک‌جانبه علیه طرف دیگر را داشته باشد.

در نهایت، اظهار داشتند: در پی عدم اجرای مؤثر اسنپ‌بک و تداوم تنش‌ها، سناریوهای مختلفی برای آینده برجام مطرح شده است: تا فروپاشی کامل توافق و تشدید تحریم‌ها تا درگیری. همچنین، امکان مذاکره برای یک توافق جدید، نیز از سناریوهای محتمل است. با این حال، بدون بازگشت به اصول حقوقی و تعهدات متقابل، هرگونه مذاکره‌ای محکوم به شکست خواهد بود.

در پایان این نشست، حاظران به پرسش و پاسخ پرداختند

پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه سید جمال الدین اسدآبادی